Бүген Көнчыгыш календаре буенча Яңа ел - Нәүрүз билгеләп үтелә

21 мартны галимнәр астрономик язның беренче көне дип атыйлар.

Бүген барлык төрки дөнья һәм Иран халыклары Нәүрүз (Нәүруз) бәйрәме билгеләп үтелә. Нәүрүз сүзе ике тамырдан - нәү (фарсыча - яңа) һәм руз (көн) тамырларыннан тора. Нәүрүз - Көнчыгыш календаре буенча Яңа елның беренче көненә - 21 мартка туры килә. 21 мартны галимнәр астрономик язның беренче көне дип атыйлар. Чөнки бу көнне Кояш җир шарының ике ярымшарын да бертигез дәрәҗәдә яктырта башлый, һәм Җир планетасында көн белән төн төгәл уникешәр сәгать дәвам итә.

Нәүрүзне мөселман халыклар бәйрәме генә дип атау дөрес түгел, чөнки аны Урта Азиядә һәм Иранда инде Ислам дине кабул ителгәнче берничә мең еллар элек үк билгеләп үтә торган булганнар.

Нәүрүздә табынга бодай, кукуруз, тары, арпа, борчак һ.б. оннан пешерелгән түгәрәк табикмәк куелган. Шулай да бәйрәм күрке булып шыттырылган бодай үрентесе саналган. Үзбәк, таҗик, төрек һ.б. төрки халыкларда бүген дә бу күркәм йола сакланып калган.

Нәүрүзгә сумәләк пешерү - аеруча киң таралган йола. Сумәләк - бодай үрентесен ваклап, аның сутын сыгып, шул сыеклыкка он, үсемлек мае салып, тәүлек буе кайнатып пешерелгән, хәлвәгә охшаш татлы сый ул. Аны күрше-тирә апалары, җыелышып, зур казанда көн буе, төн буе кайната. Матур теләк әйтә-әйтә, илләргә иминлек, уңдырышлы еллар теләп, чиратлап болгаталар. Бу вакытта йола җырлары җырлау гадәте дә бар. Сумәләкне һәркем авыз итәргә тырыша.
Борынгы заманнарда яшьләр Нәүрүздә су буенда учак ягып, аның тирәли әйлән-бәйлән уйнаганнар. Бөтен авыру-сырхау, бәла-казалар иске елда калсын дип, олысы-кечесе учак аша сикергән.

Өлкәннәр, бәйрәм буласы көн алдыннан арча (артыш) агачы яндырып, өйдән явыз көчләрне «куып чыгарганнар», өй эчен, ишегалдын чистартканнар, себергәннәр. Үзләре дә, юынып, чиста киемнәр кигәннәр. Күрше-тирә, туган-тумача бер-берсенә үпкәләшкән булса, яңадан дуслашкан.

Борынгы Болгарлар ерак үткәндә ике яңа ел уздыра торган булган: декабрь аенда - кышкы Нардуганны һәм язын, 21 мартта - Нәүрүзне. Гадәт буенча, Нәүрүз көнне яшьләр иртә таңнан урамга чыга. Анда егетләр арасында бәйрәмнең башлыгы «Алпамша» билгеләнә. Алпамша булган кеше: «Әнә карга очып килә, барлык болгарларга Нәүрүзне бәйрәм итәргә куша!» - дип кычкыра.

Болгар риваятьләре буенча, мәрхәмәтле Сөбан Карга Нәүрүзнең яклаучысы булып исәпләнгән. Алып - кешеләр янына карга кыяфәтендә «очып килгән», шуңа күрә дә бу бәйрәмне «Карга туе» дип тә атап йөртәләр. Аннары учак ягып, карга боткасы әзерләнгән. Нәүрүз хөрмәтенә пешерелгән ботканы «Карга боткасы» дип атаганнар. Калган ботканы җиргә чәчеп калдырганнар (янәсе, каргаларны сыйлаганнар), Яңа елның уңдырышлы булуын теләп, җырлар җырлаганнар.

Алланың бер генә булуын танып, Ислам дине кабул ителгәч, моннан берничә гасыр элек мөселман илләрендә бу бәйрәмне билгеләп үтү тыелып торган. Соңрак ул язны каршы алу бәйрәме буларак үткәрелә башлаган.

Халыклар Дуслыгы йорты матбугат үзәге хәбәр иткәнчә, Казанда Нәүрүз бәйрәме 24 мартта Казан ипподромының "Хан сарае" территориясендә зурлап билгеләп үтеләчәк.

НӘҮРҮЗ КИЛӘ

Сания Әхмәтҗанова

Көн белән Төн бил алышыр вакыт җитә,
Елый-елый, кышкы юллар агып китә.
Нәүрүз килә! Ил-йортыма Нәүрүз килә!
Көлтә-көлтә шатлык чәчеп, Кояш көлә.

Җир-анабыз шифа-дымга туенсын, дип,
Бар тереклек бәрәкәттә коенсын, дип,
Изге теләк әйтә-әйтә, бала-чага
Өйдән-өйгә кереп йөри йөгерә-чаба.

Яр буенда күмәкләшеп казан асыйк,
Сөбан Карга хөрмәтенә бәйрәм ясыйк.
Арыш, бодай, арпа, тары - бар да уңсын,
Куанычлар сумәләктәй үргеп торсын.

Тулган Аймы мул табынга әллә төшкән? -
Түм-түгәрәк табикмәкләр уңып пешкән.
Кар өстендә бии-бии учак яна,
Узган елгы кайгыларны салыйк аңа.

Нәүрүз килә, Яңа елны алып килә,
Зәңгәркүзкәй* - Яз сылуы балкып көлә.
Көн буена уен-көлке тынып тормый,
Яшь-җилкенчәк учак аша сикереп уйный.

Көн белән Төн кул бирешер сәгать җитә,
Бар кешеләр өмет баглап язны көтә.
Нәүрүз килә! Ил-йортыма Нәүрүз килә!
Көр күңелле Яңа елны алып килә.

*3әңгәркүз исеме белән борынгы заманнарда Нәүрүздә иң оста җырлаучы кызны атаганнар. Аңа, биек урынга менеп, махсус йола җыры башкарып, Язны чакыру хокукы бирелгән.