Дуадак

– Китмәгән бит теге, әйкәем, китмәгән. Дуадак. Әй, мескенкәем. Күргән саен йөрәгем әрни. Ничә тапкыр чыгып ихатага кертергә, ашатып-эчертеп, яз кергәнче абзарның ышык бүлмәсендә тотарга дип алып керергә тырышып карадым. Юк, керми. Алай гына да түгел, бер ноктага төбәлгән дә, бара да бара. Һичкемне күрми дә, ишетми дә. Ут яна инде ул, мәхлуккаем... 
– Гомердә беркем тимәде бит үзләренә. Ачлыктан шешенгән елларда да Аллаһның шушы мәхлукларына кул күтәрүче булмады. Ничекләр җир күтәрәдер ул явызны? Карунны җир упкан шикелле моны да йотар әле. 
 – Җир җирәнгән диләр, андый кеше турында, балакаем. Бер гөнаһсыз җан иясенә кул күтәргән  адәм актыгын кеше дияргә тел бармый... 
Инәй белән картинәйнең ярымпышылдап сөйләшкәннәрен тыңлап ятам. Алар – уразада, сәхәргә торганнар. Җылы мичкә аркамны терәп ята торгач «эреп» китәм дә йокыга талгандай булам. Йокым туйган инде, бары тик җылы юрган астыннан чыгасы килмәү генә агач сәкегә «бәйләп» куя. Шулай да, Дуадакны күрәсе килү йокы богауларыннан арындыра. Торып утырам. Йокыдан торуымны «көтеп» җылыда – мич башында торган оекбашларымны, пимамны киям. Элгечтән җәлт кенә бишмәтемне алып өстемә эләм дә, әллүр – тышка йөгереп чыгам. Кырпаклаган. Кышкы салкыннарда ничек чыдар инде бу кошкай, ә?! Әнә ул – Дуадак. Аны күрүгә бөтен тәнем куырылып куя. Салкы-ы-ын. Ә ул, җылы якка очып китәргә тиешле торнакай, кара көзләрдә монда калган. Әле таң да атмаган, шулай булуга да карамастан, сагыну-сагышлардан саргайган, ашау-эчүне бар дип тә белмәгән, йончыган торнакай урам әйләнә. Сагыну уты көйдергән җанын көзге салкыннар да баса алмый. Эченә салкын төшкәнен дә сизми ахры ул. Сарык бәрәннәрен сыйларга дип бишмәт кесәсендә йөртә торган ипи катысын аңа сузам. Ә ул, исе китмәгән кыяфәт белән бер ноктага төбәлгән, ипекәйне капмый. Аптырагач, ипекәй кисәген учымда уып алдына салам. Бераз чемченә. Шуңа да күңелем була. Көн саен берничә тапкыр урам әйләнә ул. Мин, еш кына, аның янына чыгам, сөйләшәм. Сөйләшәм дип инде, мин сөйлим, ә ул бер ноктага төбәлгән. Дәшми. Катып калган карашында җан әсәре сизелми. Аңа ничек тә булса ярдәм итә алмыйм, кайгысын юа алмыйм. Сыйпыйм, сыйпыйм. Иксез-чиксез дәрьялар өстеннән күкләрне бер итеп гизүче гайрәтле канатлары арык – алар кошның хәлсез тәнендә эленеп кенә тора. Әйтерсең лә аның канатларын сындырганнар. Талпынып очарга тиешле канаткайларын яман бәндә «кискән» – торнаның сөйгән яры белән парлы тормышын челпәрәмә китергән.
Өйгә керәм. Инәй белән картинәй тәрәзәдән мине күзәтеп торганнар. «И-и, бала-бала, бигрәкләр дә нечкә күңел биргән инде сиңа Аллаһ Тәгалә. Әнә, казаннан җылы су салып бит-кулыңны юу да, утыр чәй эчәргә. Дуадак әзрәк чемчендеме?» ди картинәй торнаны кызганып. 
Тормыш иптәшен атып алгач торнаның канаты каерылган – яшәү ямен тоймас булган. Авыл халкы аңа Дуадак дип исем бирде. Ялгыз калгач ул ашның тәмен, дөньяның ямен тоймас булган. Бер ноктага төбәлеп, уйга чумып, йөрде дә йөрде авыл урамы буйлап... 
Бер-ике көн ул урамда күренмәде. Авыл халкы юксынды Дуадакны. Үзенең туган җирендә – Урман күле янында мәңгелеккә күзен йомган килеш таптылар аны. Сагыну, сагыштан үлгән кошны шул урында җирләделәр. 
***
Урман күле – куе камышлык. Анда ел саен кыр казы, кыр үрдәге, торналар кайта һәм бала чыгара иде. Алар йомырка салып бала чыгарган вакытта авыл халкы күл тирәсенә барып йөрмәскә, ул тирәдән узарга туры килгәндә мыштым гына үтеп китәргә тырышты. Әйбәт бит бездә халык. Матур гореф-гадәт, йолаларны үтәп яши торган. Сугыш барган елларда читтән бер гаилә күчеп килгән безнең авылга. Гаилә башлыгының мылтыгы да бар иде. Гел шуны асып йөрде ул. Җылы якка китүче, кыйгачлап күктә очып баручы торналар төркеменнән берсен атып төшергән, килмешәк. Дуадакның тормыш иптәшен – парын аткан. Бер гөнаһсыз җан иясен ачы кайгыга салган миһербансызны авыл халкы әнә шул вакыйгадан соң Килмешәк дип, үзара гына инде, атады. Авыл халкы бу вәхши белән, эше төшмәсә, һич аралашмады. Җан дустын югалту ачысыннан иңри-иңри Дуадак бөтен авылга ишетелерлек итеп кычкырды. Бу – яралы аккошның соңгы җыры сыман булды. Дуадак сөеклесен югалту кайгысыннан миңгерәүләнде, бер аваз да чыгармады. 
Безнең авыл матур. Бик матур! Озын гына, бер урамлы авыл – район үзәгенең дәвамы шикелле. Апа-абыйларым да, мин дә район үзәгендәге мәктәпкә йөреп укыдык. Ерак бабаларым район үзәге булачак җирлеккә беренче булып килеп утырганнар – Казан артыннан, явыз Иваннан, чукындырылудан качып. Кич утырырга кергән апа-әбиләр, орчык әйләндерә-әйләндерә җегерләгәндә (җеп эрләүне бездә шулай диләр) бабаларыбызның курку белмәс булулары турында сөйлиләр иде. Колакка кереп кала бит. Ә минем колакка кергән сүзләр баш миендә кала. Шуңадырмы, олылар: «Ай-яй, башлы да инде бу бала. Гел атасына охшаган!» дип әйтәләр иде. 
Картинәйне әбиләр яратты. Ул җанга ятышлы сүзе белән дә, гади генә тоелган азыктан да тәмле итеп пешергән ризыгы белән дә карчыкларны сыйларга маһир иде. Шигырь сыман итеп көйләп куя да, монысы – «Йосыф-Зөләйха»дан, монысы «Бәдәвам»нан дип үзенчә аңлатма бирә. Рамазан ахырына якынлашкач «Әлвидагъ»ны көйләп изге айны озата. Тирә-күрше әбиләр кич утырырга безгә җыелалар. Кулларына күз иярми – оекбаш-бияләй бәйлиләр. Әбекәйләр кече өйне яраталар – зур ак мич алдында утлы куз өстендә арпа коймагы пешеп тора – алар самоварны әйләндереп тора. Аннары, имән утыны янган мич кызуында бәрәңге тәгәрәтәбез. Ә гаеттә! Гаеттә – борай бәлеше пешә. 
Ә әйтмәгәнмен бит әле. Безнең өй ике яклы иде. Бизәкле култыксалар белән эшләнгән биек күтәрмәне менеп ишекне ачуга – келидур. Хәзергечә әйтсәк, коридор була инде. Аннары иркен генә чолан. Зу-ур имән ишекне ачып кече якка керәсең – анысы хатын-кыз ягы. Уртада – келидур. Ике якка ачыла торган ишекне ачып олы якка – зур бүлмәгә керәсең. Әтәй – сугышка, абыйлар армиягә киткәнче олы якта ир-егетләр җыелып утыра иде. Хәзер анда – түр якта – җиткән кызлар чигү чигә. Ара-тирә җырлыйлар. Яннарына чыгам. Биеп китәсем килеп аякларым кымырҗып куя. Сикереп төшеп биим, җырлыйм. Картинәйдән өйрәнгән доганы укып концертымны тәмамлыйм. Апалар: «Концерты – җәдитчә, тәмамлавы кадимчә» диләр, үзләре көләләр. Җәдитендә, кадимиендә эшем юк. Апалар миңа концерт бәясе итеп мулинә бирә. Чигү җебен бездә мулинә диләр. Ул мулинәләр бераздан умарта бакчасында (дистәдән артык умарта тота идек) үсә торган миләүшә, мәк, кашкарыйга, урмандагы умырзая, энҗе чәчәк, кыңгырауга һәм басу-кырларда бодай-арыш арасында үсә торган күкчәчәккә әйләнәләр. Минем хыялымда «үсә» торганнары да бар – карандаш белән ак бүзгә рәсемнәрен ясыйм, аннан чигәм. Юкәгачтан ясалган сандыгымда чигүле мендәр тышлары, карават япмасы, ашъяулык таслап-таслап салынган – үсеп җитеп кияүгә чыгуымны «сабыр гына» көтәләр. 
Әбекәйләр кипкән җир җиләге салып чәй пешергәннәр икән. Җиз самоварга менеп кунаклаган таш чәйнектән хуш ис таралган. Борынны кытыклый. Мич алдында, утлы кузда пешкән юка белән чәй эчәбез. Аңынчы әле миңа «хезмәт хакы»н эшләп алырга туры килә. Хәреф танырга, укырга бик иртә өйрәндем. Әбекәйләр «Мең дә бер кичә» китабыннан укыган әкиятләрне сөйләтәләр. 
Кече якта – әби-чәби җылыга тиенеп, хәзинәдә барынча сыйланып, оекбаш-бияләй бәйли, җегерли. Олы якта җитү кызлар. Ә инәй соң, инәй?! Ул кая? Ул, ул мин йокыдан торганда эшкә киткән, мин йокларга ятканда әле кайтмаган була.  Авылда нинди эш бар – барысын сыдырып эшләп бара. Ахшам алды. Өйдә хатын-кыз таифәсе мәш килә. Картинәй учак алдында каз маенда йөздереп коймак чыжлата. Мичтәге чүлмәктә тары ярмасы белән үрдәк итеннән өйрә пешә. Исе! Бөтен авылга таралган. Ахшам кергәч авыз ачарга җыенабыз. Күрше әбекәйләр кергән. Мин – бәләкәй яктагы тәрәзәгә күз салам – инәй күренмиме? Сарсаз күперен чыгып киләләр – бер төркем хатын-кыз арып-талып эштән кайта. 
***
Безнең урман – карурман түгел, әмма ул – бай. Чикләвеклеге, җиләкле-бөрлегәнле аланы, миләше-баланы, шомыртлыгы, кыргый чиялеге... Зирекле күле! Хуш исле печәне! Киселгән һәр агач урынында ике-өч үсенте шытым бирә иде анда. Урман – Аллаһ бүләге, сугыш елларында ач үлемнән саклауда аның өлешен сөйләп бетерерлек кенә түгел. Утынга да интекмәдек. Шунда булган  нигъмәткә шөкер итеп яшәдек. Ә теге мылтыклы явызга торна ите кирәккән. Тотты ялгыз торна каргышы аны. 
Карурман булмаса да, урманыбызда башны әйләндереп, адаштыра торган урын бар иде. Ул урында кеше әйләнчек сарык шикелле йөри бер урында әйләнеп тә тулганып. Әнә шунда барып капкан теге кеше кыш көнендә. Атна буе күренмәгәч аны эзләргә чыкты авыл халкы. Авыл халкы дип инде, ул чорда хатын-кызлар, үсмерләр дә, әби-бабайлар гына. Әнә шул урыннан барып таптылар аны. Аланлыкны тап-такыр ясап бетергән – әйләнеп йөргән дә йөргән. Катып үлгән. Кабергә шул көе – бөгәрләнгән көе куйганнар. 

/Н.Туганов фотосы